ζωροαστρισμός

Αρχαία περσική θρησκεία που ίδρυσε ο Ζωροάστρης (βλ. λ.). Οι διδασκαλίες του ζ. εξελίχθηκαν εντυπωσιακά με την πάροδο του χρόνου. Η αρχαιότερη φάση αντιπροσωπεύεται από τις διδασκαλίες των Γκάθα. Μετά την αρχική διαρχία, η οποία ήταν άλλωστε σχετική (ο θεός του κακού υποκύπτει τελικά στη δύναμη του αγαθού), σχηματοποιήθηκε σε μια κοσμική διαρχία αγαθών πνευμάτων, προσώπων ακόμα και πραγμάτων, και κακών πνευμάτων, προσώπων και πραγμάτων. Στη ζωροαστρική διδασκαλία συναντάται επίσης μια άλλη διαρχία μεταξύ μενόκ (υπερβατικού, αόρατου, ουράνιου) και γκετίκ (έμμονου, ορατού, γήινου), δύο επίπεδων όντων εξίσου αγαθών. Για τον ζ., το σώμα, ο κόσμος και η σάρκα είναι θετικά, έχουν όμως μιανθεί προσωρινά από τη λεγόμενη αντιδημιουργία του Αριμάν. Άλλη θεμελιώδης έννοια του ζ. είναι ο άγγελος, διαφορετικός όμως από τον εβραιοχριστιανικό άγγελο, που είναι απλώς όργανο του Θεού, ή από τον θεό του προζωροαστρικού πολυθεϊσμού, κάτι παρόμοιο με την πλατωνική ιδέα προσωποποιημένη. Έτσι, για τον ζ. ο χρόνος είναι άγγελος με μορφή ωραιότατου νέου δεκαπέντε ετών· άγγελοι είναι τα μέταλλα, η γη, τα νερά (Αμέσα Σπέντα, δηλαδή Αθάνατοι Άγιοι) κλπ. Η μεταμόρφωση των κοσμικών στοιχείων σε ηθικά είναι ένα από τα πιο ιδιότυπα χαρακτηριστικά του ζ., παράλληλα με την έννοια του χρόνου ως κάτι θετικού. Όταν τα διπλά αντίτυπα των ανθρώπων (φραβάσι) που προϋπήρχαν ρωτήθηκαν από τον Άχουρα Μάζντα (Σοφό Κύριο) αν προτιμούσαν να ζήσουν για πάντα, απαλλαγμένοι από το κακό στον υπερβατικό κόσμο, ή να αγωνιστούν στον χρόνο και στον κόσμο κατά του Κακού, να το νικήσουν και να αναστηθούν στο μελλοντικό σώμα, προτίμησαν το δεύτερο ως το πιο κατάλληλο για την καταστροφή των δαιμονικών δυνάμεων. Ο χρόνος, συνεπώς, έχει την αξία ενός πολύτιμου οργάνου στον αγώνα κατά του Κακού και, στο τέλος των καιρών, με την τελική αποκατάσταση, δηλαδή την επιστροφή στην κατάσταση της αφετηρίας, δεν θα καταργηθεί, αλλά κατά κάποιον τρόπο θα εξαγνιστεί. Πραγματικά, υπάρχει ένας απεριόριστος χρόνος, εκτός από τον διαδοχικό γήινο. Ο ζ., με την ισχυρή εσχατολογική διαπότισή του και την ιδέα του για έναν κύκλο που πρέπει να συμπληρωθεί με τα τελικά γεγονότα (εξαγνισμός του κόσμου με λιωμένο ορείχαλκο, εκμηδένιση του Αριμάν και των διαβολικών δυνάμεων, νίκη των Σαοσγίαντ –σωτήρων– που έχουν γεννηθεί από το σπέρμα του Ζωροάστρη, το οποίο έχει διασωθεί θαυματουργικά για το τέλος των καιρών σε μια μυθική λίμνη, η περιγραφή της τελικής κρίσης και της λεπτής γέφυρας που πρέπει να περάσουν οι αναστημένοι, τα ουράνια κορίτσια κλπ.) έδωσε ιδέες και εικόνες σε όλες τις θρησκείες που ήρθαν σε επαφή με αυτόν, έτσι που μπορεί κανείς να πει ότι μεγάλο μέρος του συνόλου των ιδεών και των όντων που συνδέονται με τον θάνατο, την τελική κρίση, τον Παράδεισο ή την Κόλαση στην ιουδαϊκή, στη χριστιανική και στην ισλαμική θρησκεία, είναι ζωροαστρικής προέλευσης. Ο ζωροαστρισμός παρέλαβε από την προϋπάρχουσα ιρανική θρησκεία τη λατρεία της φωτιάς. Στην εικόνα, παράσταση του βωμού του πυρός σε ασημένιο νόμισμα του Σαπώρ Α’ (3ος αι. μ.Χ.) (Μουσείο Ερμιτάζ, Πετρούπολη).

* * *

ο

η κυριότερη αρχαία προϊσλαμική θρησκεία τής Περσίας που ιδρύθηκε από τον Πέρση προφήτη Ζωροάστρη, αλλ. παρσισμός, μαζνταϊσμός, πυρολατρία.

[ΕΤΥΜΟΛ. Μεταφορά στην ελλ. ξεν. όρου (πρβλ. γαλλ. zoroastrisme. Η λ. μαρτυρείται από το 1891 στην εφημερίδα Χώρα].